Jaloezie, een gecompliceerde emotie.
Boekbespreking: Jaloezie van Nancy Friday
In zekere zin blijkt ook rond dit onderwerp een taboe doorbroken te worden. Friday ontdekte dat er (op psychologisch gebied) nog maar heel weinig onderzoek is gedaan over dit over het algemeen toch als negatief beoordeelde gevoel; hoe menselijk! En wie weet nou niet wat jaloezie is; iedereen met broers of zusters waarschijnlijk in elk geval. Leuk is anders, bovendien wordt ons als vroeg verteld dat jaloezie negatief is. Het mag niet en daarmee begint dit gevoel vaak een 'ondergronds' bestaan. En Friday zou Friday niet zijn als ze niet ook extra aandacht voor het vrouwelijke aspect zou vragen: is er verschil tussen mannen en vrouwen in vermogen tot jaloezie? Ze krijgt daar steeds wisselende antwoorden op; het fenomeen verdringing (lees: ontkenning) blijkt daar vooral bij de mannen een niet onaanzienlijke rol in te spelen. Een regelmatig terugkerende semantische discussie probeert inzicht te geven, maar er blijft toch een zekere verwarring bestaan omdat in het algemeen spraakgebruik jaloezie en afgunst vaak door elkaar gebruikt worden. Volgens Friday heeft met name 'afgunst' zo'n negatieve bijsmaak, dat daarvoor in de plaats vaak 'jaloezie' gebruikt wordt. Met de crime passionel in gedachte gaan veel mensen er vanuit dat het voelen van jaloezie een bewijs van nog bestaande liefde is.
Even voor de duidelijkheid: "afgunst speelt zich tussen twee personen af en jaloezie tussen drie." Maar om de verwarring nog groter te maken wordt afgunst beschouwd als onderdeel van jaloezie en geeft Friday er tenslotte de voorkeur aan over een 'jaloerse situatie' te spreken.
Jaloezie (en aanverwante emoties als dus afgunst, schuldgevoel, schaamte) worden in de loop van dit boek op verschillende niveaus bekeken. Op basis van wat volwassenen ervaren in (in dit boek voornamelijk) heteroseksuele relaties wordt vervolgens teruggegaan in het leven van de betrokken personen in de vele voorbeelden in een poging de basis van jaloezie te ontrafelen. Daarbij laat Friday zich door een aantal onderzoekers leiden, maar Melanie Klein, auteur van 'Envy and gratitude' (afgunst en dankbaarheid) en aanvankelijk discipel van Freud, vormt haar belangrijkste referentie. Daarmee gaat ze ook (veel) verder terug in het leven dan bijvoorbeeld Freud, die zich niet met de preverbale periode heeft beziggehouden. De woede van een zuigeling over zijn onmacht om de borst/hand die hem voedt te controleren resulteert in een ambivalente liefde/haat relatie daarmee en met de moeder. In deze visie is jaloezie gelijk aan een verlies (soms komt de gevraagde aandacht/voeding niet), een daarbij verminderd ik-gevoel na een vergeefse poging tot almacht. Een gevoel van in de steek gelaten zijn, van verraad en behoefte aan wraak (de borst/hand bijten) zijn daaraan gekoppeld.
Opvoeding
Meer dan eens komt Friday tot de conclusie dat wanneer de opvoeding van kinderen werkelijk gelijk verdeeld over beide ouders zou gebeuren, er minder reden tot jaloezie zou zijn. Niet alleen omdat er dan twee personen zijn die aandacht/liefde kunnen geven, maar ook omdat in een later stadium het verkrijgen van de sekse-identiteit makkelijker zou zijn. Het jongetje dat ten opzichte van zijn moeder zijn vaders rivaal wordt (en omgekeerd met het meisje) zou dan minder alleen komen te staan. Jaloezie van ouders op hun kinderen (vanwege de aandacht van de partner die ze nu zelf niet meer krijgen) komt eveneens aan bod. Jaloezie tussen kinderen onderling binnen een gezin - minstens zo'n sterke basis voor later - kan gedeeltelijk voorkomen worden door kinderen te betrekken bij de nieuwgeborene in plaats van ze het gevoel te geven buitengesloten te worden waardoor er rivaliteit kan ontstaan.
En verder, wie zich later echt losgemaakt heeft van zijn/haar ouders (de separatie of onthechting) is vanwege een groter gevoel van eigenwaarde minder vatbaar voor jaloezie. In de huidige relaties tussen mannen en vrouwen speelt in het kader van jaloezie projectie vaak een niet onaanzienlijke rol, waardoor de jaloezie onherkenbaar wordt. De partner die zich afhankelijk voelt en onbewust overspel zou willen plegen projecteert dat op de ander; ziet in van alles aanwijzingen voor het feit dat hij/zij vreemd gaat (is jaloers op een eventueel zelfs niet bestaande nummer drie), maar is intussen afgunstig op zijn/haar macht om haar/hem gelukkig te maken. De fout wordt bij de ander gelegd, jaloezie ontkend. Hoewel mannen en vrouwen in principe even gevoelig zijn voor jaloerse gevoelens, zijn hun afweermechanismen verschillend. De man stelt zich in het algemeen (volgens Friday) afstandelijk op, de vrouw emotioneel. Daar komt bij dat mannen van oudsher meer op competitie zijn getraind dan vrouwen (mannen zijn vaak ook beter onthecht), en wie de strijd niet aangaat, staat eerder open voor jaloezie. En passant worden nog allerlei andere interessante zaken besproken. Zo wordt Freuds penisnijd gerelativeerd tot het benijden van de macht van de gemiddelde penisdrager over vrouwen. Ook dromen en fantasieën worden bekeken op jaloezie. De (aanstaande) vader die daarin zijn kind wil vermoorden, past geheel in het beeld dat jaloezie inderdaad kan aanzetten tot moord. In het geval van driehoeksverhoudingen wordt daarin (op het eerste gezicht merkwaardigerwijs) meestal de partner en niet de rivaal aangevallen (alweer vanwege diens macht). Hoewel eerdere ervaringen en vooral een vroeg verlies iemand vatbaarder voor jaloezie maken, gaat Friday er vanuit dat die vatbaarheid ook samenhangt met aanleg (genen). Er wordt tevens onderscheid gemaakt tussen gepaste en ongepaste jaloezie: gepaste heeft een beschermende signaleringsfunctie, ongepaste (zoals bezitterigheid) is destructief.
Dialogen
Zoals ook in 'Mijn moeder en ik' worden in 'Jaloezie' meer theoretische gedeelten afgewisseld met dialogen met zowel onderzoekers als 'cases'. Richard Robertiello neemt ook hier een belangrijke plaats in omdat hij voor dit boek opnieuw als Fridays klankbord heeft gefungeerd. In de loop van het boek zien we ook hem erachter komen dat allerlei afweermechanismen ('vrouwen zijn als trams, er komen steeds weer nieuwe'...) ervoor zorgden dat hij zich niet eens bewust was van zijn eigen jaloerse gevoelens. Deze dialogen maken dit werk een stuk toegankelijker, al moet ik bekennen moeite te hebben met de onderliggende gedachte (ook bij Freud vandaan) dat niets zichzelf is en altijd ergens anders voor staat, nog een verborgen betekenis heeft. Maar wie zegt dat dat niet met mijn eigen afweermechanismen te maken heeft? Alles bij elkaar worden er in 'Jaloezie' voldoende confronterende uitspraken gedaan om het niet achter elkaar te kunnen uitlezen. Over niet al te lange tijd zal ik het zeker (gedeeltelijk) herlezen. De vele (typisch Amerikaanse) persoonlijke soms bepaald provocerende voorbeelden neem ik maar voor lief evenals het feit dat er hier en daar wat mij betreft teveel wordt gegeneraliseerd, zeker waar het de man/vrouw rolverdeling betreft. Welke moeder vertelt haar dochter tegenwoordig nog dat de man het initiatief moet nemen? Maar ik moet direct toegeven dat de wensen van vrouwen er alleen maar ambivalenter op zijn geworden; ze willen èn onafhankelijk zijn èn verzorgd worden in een relatie. Als dat geen conflicten oplevert... De vertaling van J. Sliedrecht-Smit laat vrijwel niets te wensen over. Een paar puntjes: 'voordeur' moet 'voorkeur' zijn (p. 90, zal wel Freudiaans zijn...); 'en public' moet toch echt 'en publique' zijn. 'Glamorous' en 'flirtations' zijn ten onrechte onvertaald gebleven. Verder is het prima leesbaar Nederlands geworden, zodat ook in de vertaling de semantische verwarring over met name jaloezie en afgunst goed overkomt. Wie geïnteresseerd is in relaties in welke vorm dan ook - en zijn we dat niet allemaal? - wordt vroeg of laat geconfronteerd met eigen of andermans/vrouw jaloezie. Hoewel het onzin zou zijn om te stellen dat dus iedereen dit boek moet lezen, kan het zeker bijdragen tot het verschaffen van enig inzicht in deze ingewikkelde materie rond een niet zelden verlammende emotie.
Gewoon een boek om te hebben en om er soms iets in te lezen:
Jaloezie, Nancy Friday, Uitgeverij Bruna, Utrecht ISBN 90 229 8102 9
Verschil tussen hetero- en homojaloezie
Het wetenschappelijk onderzoek naar hoe homoseksuelen jaloezie ervaren is schaars. Tot nu toe is aangetoond dat gemiddeld genomen homoseksuele mannen wat minder jaloers zijn dan heteromannen en lesbische en heterovrouwen. Dit zou veroorzaakt worden doordat homo's vaak wat 'opener' relaties hebben en daardoor meer 'gewend' zouden raken aan de ontrouw van hun geliefde, schrijft Pieternel Dijkstra van de Rijksuniversiteit Groningen in het blad Psychologie. Er is weinig bekend over wat nu precies jaloezie oproept bij homoseksuelen en of zij hierin verschillen van heteroseksuelen. Waar vallen homoseksuelen op? Wat zijn de eigenschappen die ze belangrijk vinden in een partner? Contactadvertenties in homotijdschriften laten zien dat homo's, net als heteromannen, erg op uiterlijk letten, de geliefde moet er goed uitzien. Lesbiennes letten net als heterovrouwen ook wel op het uiterlijk van een potentiële partner maar het is minder belangrijk dan de persoonlijkheid van hun geliefde. Zeker in vergelijking met homomannen.
Je zou dus verwachten dat homo's de meeste concurrentie voelen wanneer de rivaal een ontzettend lekker ding is en dat lesbiennes vooral jaloers worden wanneer de indringster een machtig wijf is. Maar onderzoek van Pieternel Dijkstra had verrassende uitkomsten. Dijkstra wilde vaststellen of hetero- en homoseksuelen verschillen in hun jaloeziereactie. Springt de jaloezieduivel eerder tevoorschijn bij sociale dominantie of bij uiterlijke schoonheid van een rivaal? Homo's en lesbiennes gingen zich voorstellen dat hun partner heftig stond te flirten met iemand van dezelfde sekse. Vervolgens kregen ze een foto te zien van degene met wie hun partner flirtte.
Er waren vier verschillende typen.
Een mooi en machtig iemand, dus een sociaal dominante knapperd, die dus werd omschreven als zelfverzekerd, initiatiefrijk, invloedrijk en sociaal vaardig.
Een mooi maar niet machtig type, dus een niet-sociaal dominante knapperd, die werd omschreven als onzeker, meegaand, beïnvloedbaar en sociaal niet erg vaardig.
Dan nog een machtig maar lelijk type en een typje dat niets had: geen lekker koppie geen sociale dominantie.
Wat bleek? Homoseksuelen reageerden precies zoals heteroseksuelen op hun rivaal! Homo's werden vooral jaloers wanneer hun rivaal sociaal dominant was terwijl lesbiennes het meest jaloers werden als hun rivale mooi was. De resultaten van het onderzoek zijn vreemd, aldus Dijkstra. De alarmbel gaat bij homoseksuelen niet het hardst af bij die rivaal die jou je partner het makkelijkst afhandig kan maken. Terwijl de functie van jaloezie het optimaal beschermen van de relatie is!
Waarom werkt jaloezie bij homoseksuelen niet zoals het moet? De Groningse onderzoekers concludeerden dat jaloezie een ingebakken reactie moet zijn. Mensen reageren automatisch op rivalen en wel op die manier die voor heteroseksuelen het meest effectief is. Dit klopt met de zogenaamde 'modulariteitstheorie' die beweert dat er in de hersenen een apart schakelaartje (module) zit dat bepaalt op welke sekse je valt. Dus ook al is je seksuele voorkeur homoseksueel, alle overige reacties zoals jaloezie werken hetzelfde als bij heteroseksuelen. Deze modulariteitstheorie past in het plaatje van de evolutionaire psychologie aldus Dijkstra. Want alleen voor hetero's bevordert jaloezie het overleven van het nageslacht en is het dus van belang dat ze effectief de relatie tussen partners beschermt. Omdat homoseksuelen strict genomen geen nageslacht hebben, is het theoretisch gezien voor homo's niet nodig dat jaloezie optimaal 'werkt'.
Ziekelijke jaloezie
Een hele andere vorm van niet-werken, bij homo en bij hetero, doet de soort jaloezie die ziekelijk is, de pathologische jaloezie. Een constant aanwezige, diepgewortelde vorm van jaloezie die niets meer heeft te maken met het ruiken van gevaar maar die tussen de oren zit van de jaloerse partner die hiermee haar partner en zichzelf tot wanhoop drijft en ongewild de relatie onherroepelijk ten gronde richt.
Kenmerkend voor pathologische jaloezie is dat je je partner totaal wilt isoleren, dat je waanideeën hebt en dat je constant zoekt naar bewijzen van ontrouw en deze ook ziet als ze er niet zijn, is te lezen op verschillende Amerikaanse psychologie websites. Je bent doodsbang je partner te verliezen omdat je je totaal afhankelijk van haar voelt.
Ziekelijk jaloerse mensen zijn vaak alcohol- of drugsverslaafd, ze hebben een minderwaardigheidscomplex, zijn angstig, depressief en hebben paniekaanvallen. Irrationele jaloezie is soms het eerste symptoom van geestelijke of emotionele gestoordheid. Het kan zelfs op moord op zelfmoord uitlopen.
Volgens deze websites zijn daders van geweldsdelicten uit jaloezie, de zogenaamde crime passionel, haast altijd mannen. Mannen richten hun jaloezie naar buiten, via schelden of slaan. Vrouwen kunnen hun gevoel beter onder woorden brengen maar richten het ook vaak naar binnen, door aan zichzelf te twijfelen en zich schuldig te voelen over hun jaloezie.
Tot slot, klopt het vooroordeel dat juist in het lesbisch circuit veel meer jaloezie heerst dan in de heterorelatiewereld? Daarover zijn geen gegevens bekend. Wel bekend is dat de correlatie tussen minderwaardigheidscomplexen en jaloezie vaak bij vrouwen wordt vastgesteld en in een lesbische relatie heb je natuurlijk met TWEE vrouwen van doen. Veel lesbiennes hebben een zwaar verleden achter de rug, misschien dat zij daarom niet snel goed van vertrouwen zijn? Lesbische stellen zitten graag klef op de bank, er kan soms weinig tot niets naast bestaan. Is een geslaagde lesbische relatie zo zeldzaam dat je na jaren eenzaamheid je vriendin veilig binnenshuis houdt? Het blijft gissen maar ieder die zich regelmatig in de lesbische scene vertoont, kan de voorbeelden van jaloezie noemen. Bezitterige potten die dreigen: "Blijf met je poten van mijn ex af!". Bezitterige vriendinnen die er bovenop komen staan wanneer je een babbeltje maakt. Ach, laat je niet gek maken, vertrouw op je intuïtie en mocht je jaloezie-alarm gaan rinkelen, praat er dan gewoon met je vriendin. Altijd beter dan hondenpoep in de brievenbus van je rivale gooien. Want stel dat je het je slechts verbeeld hebt?
Bronnen:
Homoseksuele Jaloezie, Pieternel Dijkstra, Psychologie, juni 1999
|